آفتاب پرستی

آفتاب‌پرستی، یا آیین پرستش خورشید، که اسلام آن را فریب شیطان، گمراهی و از اعمال کافران دانسته است. پرستش مظاهر و قوای طبیعت از دیرباز در میان اقوام ابتدایی جهان معمول بوده است؛ از میان آن مظاهر، خورشید به سبب اهمیتی که در طبیعت و در زندگانی مردمان دارد، حرمت و قداست خاص یافته است، و به صورتهای مختلف بدان تشخص و الوهیت داده‎اند. از این‌روست که تقریباً در همۀ تمدنهای باستانی اسطوره‎ها و تصورات گوناگون دربارۀ خورشید وجود داشته و آثار پرستش این جرم آسمانی از دورترین ایام باقی‎مانده است. تصاویر نمادهای خورشیدی از عصر حجر جدید گواه قدمت این امر است (آمریکانا).
ایزدِ خورشید در نظر بعضی اقوام نرینه بود و نزد برخی دیگر مادینه. بعضی ملل در مجموعۀ خدایان خود، ایزد خورشید را زیردست خدای برتر یا خدای آسمان قرار می‎دادند، ولی در برخی نقاط دیگر، خدای خورشید کاملاً جای خدای آسمان را می‎گرفت (بریتانیکا، ذیل پرستش طبیعت).
در هند باستان خدای خورشید را سوریه می‎نامیدند که خود را به 12 شکل آشکار می‎کند و یکی از آن صورتها (صورت نهم) ویشنو است (هیستینگز، ذیل برهمنیزم). در وداها خورشید به نامهای مختلف خوانده شده و سرودها بسیار در ستایش او باقی‎مانده است. در اسطوره‎های هندی، خورشید پسر آسمان است، دارای گردونه‎ای است که 7 اسب آن را در سراسر جهان می‎کشند و سحر گردونه‌بان اوست. خورشید در مسیر خود، ظلمت و نیروهای اهریمنی را از جهان دور می‎کند، مایۀ حیات و رشد و ادامۀ بقای موجودات است و ارواح مردگان را به جهان دیگر رهبری می‎کند. امروزه نیز خورشید در میان پیروان مذاهب مختلف هندویی دارای حرمت خاص است، و در ادعیه و عبادات روزانۀ هندوان ستایش می‎شود (هیستینگز، ذیل خورشید، ماه، ستارگان در آیین هندویی). در سده‎های اولیۀ مسیحی، مهرپرستی ایرانی به سرزمین هند راه یافت و با پرستش سوریه درهم آمیخت و مذهبی جدید مبتنی بر پرستش خورشید در آنجا پدید آمد که تا حدود سدۀ 5 و 6 ق/11 و 12م ادامه داشت (مجتبائی، 77، 78).
در ایران قدیم، دست‌کم از زمان زردشت به بعد، همیشه اهوره‌مزدا یا اورمزد خدای بزرگ به‌شمار می‎آمده و پرستیده می‎شده است، اما بعضی عوامل طبیعی همچون، آب، آتش، خورشید و ماه در کنار برخی مفاهیم انتزاعی از قبیل «مهر» (پیمان) و «سروش» (اطاعت) نیز به اصطلاح زردشتیان ایزد به‌شمار می‎آمده‎اند. بنابراین تا آنجا که از اسناد و مدارک برمی‎آید، ایرانیان هیچ‌گاه آفتاب یا خورشید را به عنوان «خدای مطلق» نمی‎پرستیدند، اما پیش از زرتشت یکی از برترین خدایان آنان به‌شمار می‎رفت که سرچشمۀ نور و گرمی در جهان و نگهبان نیکیها و براندازندۀ ظلمت و شرّ و تباهی بود. خورشید (در اوستا هور، هوره خشئته و در پهلوی خور) همانند ایزدان دیگر نیایش خاص خود را داشته و چشم اهور‌امزدا خوانده شده است (یسنا 1، بند 11). یشت ششم یا خورشید یشت به خورشید اختصاص دارد و «خورشید نیایش» یکی از نیایشهای زردشتی است که در صبح و ظهر و عصر خوانده می‎شود. در مینوی خرد (ص 70) آمده است که هر روز باید 3 بار، در برابر خورشید همانند ایستاد و آن را ستایش کرد. نیایش زردشتیان در برابر خورشید نیایش آنان در برابر آتش است. خورشید در آسمان مانند آتش در زمین سرچشمۀ نور و روشنایی و گرمی است. از دیرزمان خورشید با ایزدمهر (ایزدپیمان در ایران قدیم) ارتباط نزدیک داشته است، زیرا ایزدمهر پیش از برآمدن خورشید در سپیده‌دم ظاهر می‎شود و همراه خورشید برای نظارت بر پیمانها از شرق به غرب می‎رود (یشتها، مهریشت، بند 13). همین ارتباط نزدیک موجب شده است که در ادبیات پهلوی (مثلاً در مینوی خرد، 26) و نیز فارسی، «مهر» در معنی خورشید به‌کار می‎رود.
یونانیان باستان خورشید را هلیوس می‎نامیدند و آن را به این نام و نیز به نام «آپولو» ستایش می‎کردند. آپولو خدای نور و پاسدار پاکی و نظم و قانون بود و با پیکانهای خود نیروهای ظلمت و بدیها و بیماریها را دور می‎کرد (آمریکانا، ذیل آپولو، هلیوس). رومیان خورشید را با نام سول می‎ستودند و آن را یکی از نیاکان آسمانی شهر رم می‎دانستند (بریتانیکا، ذیل دین رومی)، ولی خورشیدپرستی در آنجا با پرستش میترا به اوج خود رسید و مهر لقب خورشیدِ شکست‌ناپذیر یافت. چندتن از امپراتوران روم پیش از مسیحیت خورشیدپرست بودند و پرستش خورشید دین رسمی دولت روم بود (همانجا).
مردم چین خورشید را یکی از ایزدان خود می‎شمرده و دربارۀ آن افسانه‎هایی داشته‎اند. در ژاپن از محبوب‌ترین خدایان، ایزد بانوی خورشید یا آماتراسو اومیکامی بوده و هنوز در میان پیروان دین شینتو اهمیت بسیار دارد، و امپراتور ژاپن فرزند او تصور می‎شود (هیستینگز، ذیل خدا در آیین ژاپنی؛ بریتانیکا، ذیل پرستش طبیعت؛ آمریکانا، ذیل دین در ژاپن).
در مصر باستان خورشید از قدرتهای آفرینندۀ جهان بود و به نامهای رع و اتن و نامهای دیگر، در نواحی مختلف این سرزمین پرستیده می‎شد. فراعنۀ مصر خود را فرزندان رع و تجسم آن می‎دانستند، و در سدۀ 14ق‌م یکی از فراعنۀ مصر به نام اخن اتن خورشیدپرستی توحیدی را بنیاد نهاد و پرستشهای دیگر را منسوخ ساخت و یک چند اَتِن به عنوان تنها ایزد و خداوند اعظم در سراسر مصر پرستیده می‎شد (هیستینگز، ذیل دین مصری؛ آمریکانا، ذیل رع).
در بین‎النهرین، آشوریان و بابلیان و کلدانیان چون بسیاری دیگر از اقوام باستانی، خدای خورشید (شمس یا سمس) را مذکر می‎دانستند. در اساطیر بابلی شمش، «نور خدایان»، خدای عدالت و قانون هم بود و نیروی نگهبان عدالت و قانون تصور می‎شد (در نقوش بابلی، حمورابی، قانون‌نامۀ معروف خود را از دست شمش می‎گیرد). بابلیان وی را «داور آسمانها و زمین» می‎دانستند و معبدش را «خانۀ داوری در جهان» می‎نامیدند (دورانت، 154؛ آمریکانا، ذیل شمش). کنعانیان قدیم نیز چون اقوام سامی دیگر، خورشید را به نام شمش می‎پرستیدند (هیستینگز، ذیل کنعانیان).
اعراب برعکس برادران سامی خود، «شمس» را مؤنث می‎دانستند. بعضی از آنان برای الٰهۀ شمس بُتی ساخته بودند و آن را نیایش می‎کردند. این بت قدمت بسیار داشت (ابن‌کلبی، 89). نام «عبدشمس» و نیز «امرشمس» که در میان آنان رواج داشت (همانجا؛ هیستینگز، ذیل اعراب باستان). حاکی از عبادت این الٰهه است، چنان‌که «عبدالشارق» نیز ظاهراً معلوم می‎کند که خورشید طالع نزد آنان همچون یک خدا تصور می‎شده است (همانجا). خدای خورشید نزد اهالی «تَدْمُر» (پالمیرا) واقع در میانۀ صحرای سوریه به 2 نام ملک بیل و یرحی بول خوانده می‎شد (بریتانیکا، ذیل دینهای عربی؛ هیستینگز، ذیل پالمیریان). در شهر «حَضْر» واقع در بین‎النهرین، شمس بالاترین خدایان بود، تا جایی که آن شهر را «شهر خورشید» (مدینةالشمس) می‎خواندند، ولی در اینجا شمس مذکر بود، نه مؤنث (شوقی، 24). صابئین نیز در بین‎النهرین از کسانی بودند که ماه و خورشید و سایر اجرام سماوی را عبادت می‎کردند و در این‌باره آراء و آداب و اسطوره‎های خاص داشتند.
قرآن‌کریم به ما خبر می‎دهد که در زمان سلیمان پیامبر(ع)، در سرزمین سبا، مردم و دستگاه حکومتی آنجا آفتاب را می‎پرسیده‎اند (نمل/27/24)، لیکن باتوجه به خصوصیت کاملاً توحیدی اسلام، طبیعی است که این عمل مردود است: آیۀ 37 از سورۀ فصلت سجده کردن به سوی خورشید (و ماه) را صریحاً منع کرده است و بسیاری از مفسران چون امام فخر رازی، آیۀ مزبور را دربارۀ مجوس (و صابئین) می‎دانند که خورشید و اجرام نورانی آسمان را قبله‌گاه خود قرار داده‎اند (27/129؛ و نیز میبدی، 8/536). به هر تقدیر، در قرآن مجید مردم سبا و یا کسانی از آنان که به پرستش خورشید دل خوش داشته و معبودانی جز خداوند برای خود گرفته بودند از کافران شمرده شده‎اند (نمل/27/43).
از پیغمبر(ص) نقل کرده‎اند که ایشان نماز به آفتاب هنگام طلوع آن را به کفار نسبت داده‎اند (شیخ مفید، 36). در جای دیگر پرستش خورشید و ماه را در کنار پرستش خدایان دروغین (طواغیت) جای داده‎اند (بخاری، 1/195، 8/179، 180). مؤید این حدیث، نص قرآن مجید است که پرستش خورشید را گمراهی و برخاسته از فریب شیطان می‎داند (نمل/27/24). پیغمبر(ص) نیز در خبری پرستش خورشید (و ماه) رابه گونه‎ای با شیطان مربوط دانسته و این فعل را از آنجا که از قیاس ناشی شده، عملی شیطانی شمرده است (دارمی، 1/65).
قرآن کریم در سرگذشت ابراهیم(ع) در منع پرستش کواکب و اجرام سماوی، چنین استدلال می‎کند که خورشید از «آفلین» است و آنچه افول کند نمی‎تواند اله و معبود باشد (انعام/6/76- 78). به گفتۀ مفسران آنچه افول کند مُحْدَث است و محدثات شایستۀ پرستش نیستند (طبرسی، 2/323، 324؛ فخر رازی، 13/54). هم در قرآن و هم در احادیث نبوی خورشید، آیتی از آیات خداوند است (فُصلت/41/37؛ مالک بن انس، 1/186؛ ابن حنبل، 3/ 318) و جز نشانۀ کوچکی از قدرت پروردگار چیزی نیست.
نام خورشید (شمس) در قرآن 33 بار تکرار شده است. خورشید، از آنِ خداوند است، چنان‌که در قرآن بارها آمده که هرچه در آسمانها و زمین است از آنِ اوست (مثلاً بقره/2/284، 255؛ آل عمران/3/109؛ نساء/4/126، 131؛ مائده/5/40؛ توبه/9/116 و...) و خورشید خود آفریده‎ای است چون دیگر آفریدگان و پروردگار خویش را تسبیح می‎گوید: «هرچه در آسمان و زمین است ــ ازجمله خورشید و ماه و ستارگان ــ خدا را سجده می‎کنند یعنی مقهور سنن اویند» (رعد/13/15؛ نحل/16/49؛ حج/22/ 18).
خورشید (و ماه) مُسخّر ارادۀ خداوند است (رعد/13/2؛ اعراف/7/54؛ عنکبوت/29/61) و خدا آنها را برای انسان مسخر کرده است (نحل/16/12). پیغمبر اکرم(ص) در جایی خورشید را مأمور امر الٰهی دانسته‎اند (ابن حنبل، 2/ 318؛ بخاری، 4/57) که جز اطاعت فرمان الٰهی کاری نمی‎کنند. نظم کنونی حرکت خورشید (که در قرآن از آن به شنا کردن تغبیر شده: یس/36/40) نیز ابدی نیست و به تقدیر خداوند است؛ ولی با اینهمه، در قرآن‌کریم از خورشید با احترام یاد شده و خداوند به آن سوگند یاد می‎کند (الشمس/91/1).
به هر حال خورشید هرچه باشد، زمانی سرد و خاموش خواهد شد (تکویر/81/1). از پیغمبر اکرم(ص) نقل است که در روز قیامت خورشید و ماه درهم پیچیده و تاریک (مکوّران) خواهند گردید (بخاری، 4/75)، چنان‌که در آن هنگام، بنا بر قرآن مجید، آفتاب و ماه جمع می‎شوند (قیامة/75/9) و هر دو بی‎نور خواهند شد (میبدی، 10/302). این اشاره‎ای است به تغییرات عظیم کیهانی در آخرالزمان، و دلیل بر باطل بودن پرستش هر معبودی که خود مخلوق و فناپذیر باشد.
سرانجام، در اسلام دستور داده شده که به هنگام کسوف (خورشید گرفتگی) نماز آیات بخوانند و معنای این حکم آن است که به هنگام حدوث هر نوع حادثۀ کیهانی ــ همچون همۀ اوقات دیگر ــ فقط باید به خداوند یکتا توجه داشت.

مآخذ

آمریکانا؛ ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند، قاهره، دارالفکر، 1303ق؛ ابن کلبی، هشام ‎بن محمد، کتاب‎الاصنام، ترجمۀ محمدرضا جلالی نائینی، تهران، 1348ش؛ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح، استانبول، المکتبةالاسلامیه؛ بریتانیکا؛ دارمی، عبدالله‎ بن عبدالرحمن، سنن، بیروت، دارالفکر، 1398ق/ 1978م؛ دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ج 1، ترجمۀ احمد آرام و دیگران، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1365ش؛ شوقی، ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی، دمشق، دارالفکر، 1405ق/1985م؛ شیخ‎مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، به کوشش علی‎اکبر غفاری، قم، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزةالعلمیة؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‎البیان، قم، منشورات مکتبة آیةالله العظمیٰ المرعشی، 1403ق؛ فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیرالکبیر، بیروت، دار احیاءالتراث العربی؛ مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار‌احیاءالتراث العربی، 1951م؛ مجتبائی، فتح‎الله، «ایران و هند در دورۀ ساسانیان»، نشریۀ انجمن فرهنگ ایران باستان، تهران، س 19، شم‍ 20، فروردین 1358ش؛ میبدی، احمدبن محمد، کشف‎الاسرار، به کوشش علی‎اصغر حکمت، تهران. امیرکبیر، 1357ش؛ مینوی خرد، ترجمۀ احمد تفضلی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1354ش؛ هیستینگز؛ یسنا، به کوشش ابراهیم پور‎داود، تهران، ابن‎سینا، 1340ش؛ یشتها، گزارش ابراهیم پور‎داود، تهران، طهوری، 1347ش.

مسعود جلالی مقدّم